Szkoda i jej rodzaje

Szkodą jest każdy uszczerbek w dobrach lub interesach prawnie chronionych, których poszkodowany doznał wbrew swojej woli. Użycie określenia prawnie chronionych skazuje, że pod pojęcie szkody nie wchodzą następstwa działań nielegalnych. KC nie zawiera definicji szkody, określenie to obejmuje wszelkiego rodzaju uszczerbki, z którymi związana odpowiedzialność. Szkoda może występować w różnorakiej postaci: szkoda majątkowa:

a)      Strata ( damnum emergens), polega na rzeczywistym zmniejszeniu majątku poszkodowanego wskutek zdarzenia, z którym związana jest czyjaś odpowiedzialność  np.  zniszczenie czyjegoś samochodu używanego na potrzeby osobiste, a nie zarobkowe

b)      Utracone korzyści (lucrum cessans), w postaci utraty korzyści, która poszkodowany mógłby otrzymać, gdyby nie wyrządzono mu szkody, wyrządzenie szkody złączone jest z czyjąś odpowiedzialnością tzw. zdarzenie sprawcze, uszkodzenie taksówki nie tylko powoduje stratę, ale i pozbawia taksówkarza zarobków w czasie naprawy samochodu. 

Wszędzie tam gdzie pojawi się odpowiedzialność odszkodowawcza trzeba uwzględnić oba rodzaje szkód (art. 361 & 2).

Szczególną postać szkody i odszkodowania stanowi krzywda i zadośćuczynienie. Według KC  krzywda to uszczerbek typu niemajątkowego natomiast zadośćuczynienie to suma pieniężna przeznaczona na złagodzenie krzywdy (art. 445) Wyróżniamy również szkodę na osobie oraz szkodę na mieniu (por. art. 435 & 1). Podział ten ma na względzie dobro bezpośrednio naruszone. Szkoda na osobie objąć może nie tylko krzywdę, ale i szkodę majątkową np. koszty leczenia natomiast szkoda na mieniu może się przejawiać tylko w postaci szkody majątkowej. 

Przyczyny powodujące obowiązek odszkodowania

Obowiązek odszkodowania może być spowodowany różnymi przyczynami. Możemy wyróżnić trzy główne typy przypadków, w których przedmiotem świadczenia jest odszkodowanie, są to:

a)      Niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania,

b)       Czyn niedozwolony,

c)      Zaciągnięcie zobowiązania, w którym świadczenie polega na odszkodowaniu

Najczęstszą przyczyną powodującą powstanie obowiązku odszkodowania jest niewykonanie bądź nienależyte wykonanie zobowiązania (art. 471). Szkoda może powstać niezależnie od tego czy między stronami istniał już przedtem stosunek zobowiązaniowy. Do najliczniejszych przypadków w tej grupie odszkodowań należy odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną czynami niedozwolonymi (art. 415 i n. k. c.). Jeżeli chodzi natomiast o powstanie odszkodowania w wyniku zaciągnięcia zobowiązania, w którym świadczenie polega na odszkodowaniu to przykładem może być umowa ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej, w której ubezpieczyciel zobowiązuje się do zapłacenia określonego w umowie odszkodowania za szkody wyrządzone osobom trzecim, wobec których odpowiedzialność za szkodę ponosi ubezpieczający albo ubezpieczony (art. 822 & 1 k.c.).  Zakres odpowiedzialności osoby zobowiązanej w tych sprawach wynika z treści konkretnego stosunku prawnego. W wypadkach tych świadczenie odszkodowawcze staje się od razu świadczeniem głównym na rzecz wierzyciela

1.      Funkcje odszkodowania.

a)      Funkcja kompensacyjna polega na wyrównaniu szkody doznanej przez poszkodowanego i doprowadzeniu do takiej sytuacji, jak gdyby zdarzenie wywołujące szkodę nie nastąpiło

b)      Funkcja represyjna polega na zadaniu osobie odpowiedzialnej za szkodę dolegliwości, związanej z ciążącym na niej obowiązku świadczenia odszkodowawczego, ma jednak znaczenie marginesowe jako relikt dawniejszych regulacji prawnych. Zgodnie z art. 448 zdanie pierwsze KC sąd może przyznać poszkodowanemu odpowiednią sumę pieniężną albo zasądzić odpowiednią sumę na cel społeczny wskazany przez poszkodowanego. Roszczenie, które przysługuje poszkodowanemu ma charakter represji majątkowej.

c)      Funkcja prewencyjno- wychowawcza realizowana poprzez wprowadzenie samej sankcji odszkodowawczej. Naprawienie szkody stanowi dolegliwość cywilną zmierzającą w kierunku kształtowania lub umacniania postaw ludzi sprzyjających zapobieganiu wyrządzaniu szkód (art. 435 & 1, art. 436 & 1)

Najistotniejszą z tych funkcji jest funkcja kompensacyjna, jest ona zgodna z ogólnymi założeniami prawa cywilnego, służącego przede wszystkim ochronie własnych interesów podmiotów występujących we wzajemnych relacjach jako podmioty autonomiczne i równorzędne. Zgodnie z postulatami funkcji kompensacyjnej, art. 361 & 2 KC stanowi generalną zasadę adekwatności szkody i świadczenia zmierzającego do jej naprawienia. 

Przesłanki i podstawy odpowiedzialności

O odpowiedzialności odszkodowawczej jednego podmiotu za szkodę doznaną przez inny podmiot mówi się w przypadku gdy uszczerbek powstał w związku z faktami wskazanymi w systemie prawnym. Poszkodowany występuje wówczas jako wierzyciel, a osoba odpowiedzialna jako dłużnik. Do powstania odpowiedzialności potrzebne są trzy przesłanki:

a)      Zdarzenie, z którym system prawny łączy na określonych zasadach czyjś obowiązek naprawienia szkody (powiązanie takiego obowiązku z czynem niedozwolonym, niewykonaniem zobowiązania)

b)      Powstanie szkody

c)      Związek przyczynowy między zdarzeniem a szkodą (powiązanie między czynem niedozwolonym lub niewykonaniem zobowiązania

Związek przyczynowy

Stanowi nie tylko przesłankę odpowiedzialności odszkodowawczej, ale także w sposób pośredni wpływa na wielkość należnego odszkodowania. Art. 361 & 1 KC stanowi, że zobowiązany do odszkodowania ponosi odpowiedzialność tylko za normalne następstwa działania lub zaniechania, z którego szkoda wynikła. Skoro więc skutki muszą być adekwatne do określonej przyczyny, toteż w teorii ten rodzaj związku nazywamy adekwatnym związkiem przyczynowym. Zaleca ona odwoływać się do reguł obiektywnie ustalonych, uznaje za miarodajne do ustalenia odpowiedzialności odszkodowawczej nie wszystkie skutki faktu, który stanowi podstawę odpowiedzialności, lecz tylko następstwa „normalne” . Należy ustalić czy określony skutek pozostaje w relacji przyczynowej ze zdarzeniem stanowiącym podstawę odpowiedzialności, stosując  test warunku koniecznego (sine qua non) poprzez ustalenie czy fakt B miałby miejsce gdyby nie było faktu A stanowiącego podstawę odpowiedzialności. Gdy test warunku koniecznego doprowadzi do wniosku, że fakty te pozostają w związku, rozpatrujemy czy związek ten odpowiada szczególnym kryteriom wartościującym wyrażonymi w terminie „normalne”. Szczególne przepisy prawa cywilnego przewidują wyjątki od zasady art. 361 & 1 KC. W tych przypadkach odpowiedzialność zobowiązanego obejmują nie tylko normalne następstwa jego zachowania, ale również skutki przypadku, które by nie nastąpiły, gdyby zobowiązany zachował się zgodnie z treścią zobowiązania tzw. casus miętus art. 478, 714, 739, 841 KC.  Również same strony mogą umawiać się inaczej, określić zakres skutków, za które będą odpowiadać.

Zasady odpowiedzialności

Są to reguły określające kto ponosi odpowiedzialność za zdarzenie, które spowodowało szkodę. Wyróżnia się zasady:

a)      Winy- oparta na założeniu, że ten kto swoi zawinionym czynem także zaniechaniem wyrządził komuś szkodę, powinien ponosić konsekwencję swego zachowania i wyrównać poszkodowanemu doznaną szkodę (art. 415 i 471 KC)  . W tym przypadku inne niezawinione zachowania ludzkie lub zdarzenia- przypadki nie wywołują konsekwencji prawnych.

b)      Ryzyka- oparta na założeniu, że ten, kto eksploatuje pewne niebezpieczne dla otoczenia urządzenia lub posługuje się dla realizacji swoich interesów podległymi mu osobami, powinien ponosić odpowiedzialność za szkody stąd wynikłe dla innych osób, choćby sam winy nie ponosił (art. 430, 433- 436, 474 KC). Odpowiedzialność ta sięga do granic siły wyższej vis maior,  za którą można uważać zjawiska, którym nie można zapobiec nawet przy dołożeniu nadzwyczajnej staranności (koncepcja subiektywna) lub jako zjawisko zewnętrzne, gwałtowne i nieoczekiwane (koncepcja obiektywna) Według Sądu Najwyższego siłą wyższą jest zdarzenie: zewnętrzne (mające swe źródło poza zdarzeniem, z którym związana jest odpowiedzialność), niemożliwe do przewidzenia, niemożliwe do zapobieżenia.

c)      Słuszności- polega na przypisaniu podmiotowi odpowiedzialności odszkodowawczej ze względu na szczególnie silne motywy etyczne wskazane w zasadach współżycia społecznego. Funkcjonuje jako subsydiarna w sytuacjach wskazanych w ustawie (art. 417², 428, 431 & 2 KC)

d)      Gwarancyjno - repartycyjna uzasadnieniem dla tej odpowiedzialności jest współuczestnictwo potencjalnych sprawców szkód lub osób nimi zagrożonych w tworzeniu ogólnego funduszu, z którego wypłaca się odpowiednie odszkodowania. Klasycznym jej przejawem są ubezpieczenia, w tym przypadku funduszem tym zarządza zakład ubezpieczeń.

Rodzaje odpowiedzialności

Jest to zespół reguł wskazany przez system prawny określających odpowiedzialność odszkodowawczą. Z tradycji rzymskiej wywodzą się dwa rodzaje odpowiedzialności- deliktowa i kontraktowa. Obowiązek odszkodowawczy łączony jest z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem istniejącego uprzednio zobowiązania (art. 471 i n.), nie jest jednak istotne, czy owo niewykonanie bądź nienależyte wykonanie zobowiązania, powstało z umowy, czy z innego zdarzenia prawnego dlatego tradycyjny termin „odpowiedzialność kontraktowa”  nie ujmuje ściśle istoty tej instytucji. KC wyróżnia odrębny zespół przepisów określonych mianem czynów niedozwolonych (art. 415 i n.), które przewidują różne stany faktyczne, niepolegające wyłącznie na zawinionym wyrządzeniu szkody a więc na delikcie, łączy je natomiast to, że obowiązek naprawienia szkody jest obowiązkiem pierwotnym, a nie następczym.

Metody ustalenia wysokości odszkodowania Zgodnie z regułą ogólną wyrażona w art. 361 & 2 KC, przy ustalaniu wysokości odszkodowania należy uwzględnić zarówno stratę jak i utracone korzyści,  należy porównać trzeba porównać rzeczywisty stan majątku poszkodowanego po zdarzeniu sprawczym ze stanem hipotetycznym, czyli tym, który by istniał gdyby zdarzenie nie nastąpiło. Porównanie to przeprowadza się metodą różnicową lub dyferencyjną, zakłada ona uwzględnienie końcowych efektów zdarzenia sprawczego w całym majątku poszkodowanego a nie tylko jego bezpośrednimi następstwami tak jak metoda obiektywna, która można stosować na podstawie szczególnych przepisów ustawowych oraz postanowień umownych, oblicza się ją według rynkowej wartości rzeczy lub usług nie uwzględniając utraconych korzyści (np. art. 788 & 1).  Konsekwencje majątkowe trzeba określać według adekwatnego związku przyczynowego zgodnie z art. 361 & 2 KC (in principito). Dzięki metodzie dyferencyjnej można otrzymać wyniki:

1)      Stan rzeczywisty jest taki sam lub wyższy od stanu hipotetycznego majątku, znaczy to, że zdarzenia sprawcze nie wywołało szkody np. zniszczono rzecz nie przedstawiającą żadnej wartości

2)      Stan rzeczywisty jest niższy od stanu hipotetycznego majątku, a zarazem niższy od stanu sprzed zdarzenia sprawczego. Poszkodowany poniósł szkodę w postaci straty, jego majątek uległ zmniejszeniu,

3)      Stan rzeczywisty jest niższy od stanu hipotetycznego majątku, ale równy stanowi sprzed powstania zdarzenia sprawczego. Poszkodowany poniósł szkodę wyłącznie w postaci utraconej korzyści,

4)      Stan rzeczywisty jest niższy od stanu hipotetycznego majątku, przy czym różnica ta jest większa, niżby to wynikało z porównania stanu rzeczywistego ze stanem sprzed powstania zdarzenia sprawczego. Poszkodowany poniósł szkodę obejmującą łącznie stratę i utracone korzyści.

Przy metodzie dyferencyjnej należy uwzględnić tzw. compensatio lucri cum damno, czyli zaliczenie uzyskanych korzyści na poczet szkody. Przy ocenie szkody należy brać pod uwagę ewentualne korzystne następstwa, jakie wywołało zdarzenie powodujące szkodę, podstawową przesłankę do jej stosowania stanowi tożsamość zdarzenia, którego następstwem jest szkoda i odniesiona korzyść, korzyści te muszą być połączone adekwatnym związkiem przyczynowym ze szkodą np. jeżeli A zabił konia należącego do B, to szkodę stanowi różnica między wartością konia a wartością skóry i mięsa.

 Ustaleniewysokości odszkodowania

Dla ustalenia wysokości odszkodowania pieniężnego konieczne jest określenie szkody w pieniądzu. Nasuwa się pytanie w oparciu o jakie wartości ma być ustalona szkoda. W rachubę wchodzą 3 mierniki: 

a)       wartość tzw. rynkowa (pretium commune), jako kryterium obiektywne, odwołujące się do cen istniejących

b)      Wartość tzw. szczególna, tj. taka, jaką dana rzecz przedstawia dla poszkodowanego ze względu np.na szczególny sposób użycia i zawiązki, jakie go łączą z innymi przedmiotami majątku poszkodowanego (pretium  singulare), np. zniszczenie elementu unikatowej kolekcji

c)      Wartość emocjonalna, czyli tzw. wartość uczuciowa (pretium affectionis), jako kryterium subiektywne

 Odszkodowanie ma zapewnić  uzyskanie dóbr lub usług, koniecznych do zrekompensowania szkody. W przypadku odszkodowania pieniężnego w myśl art. 363 & 2 KC według, którego miarodajne są ceny „ z daty ustalenia odszkodowania” czyli wydania orzeczenia przez właściwy organ państwowy. Od tej reguły dopuszczalne są odstępstwa, jeżeli szczególne okoliczności wymagają przyjęcia cen istniejących w innej chwili art. 363 & 2 a więc w momencie wyrządzenia szkody lub w czasie późniejszym lecz wcześniejszym od chwili wydania orzeczenia. Regułę tą może stosować sąd  tylko wtedy gdy stosowanie reguły ogólnej doprowadziłoby do niepełnego zaspokojenia interesu poszkodowanego lub bezpodstawnego uzyskana przez niego korzyści np. gdy poszkodowany przed wydaniem wyroku naprawił rzecz uszkodzona lub nabył w zamian rzeczy zniszczonej inną rzecz tego samego rodzaju po cenie innej niż w chwili wyrokowania. 

Ciężar dowodu.

Ciężar udowodnienia szkody spoczywa na osobie, która z faktu tego wywodzi skutki prawne, czyli na poszkodowanym (art. 6 KC). Dowody przeprowadza się według zasad określonych w Kodeksie. Jeżeli ścisłe udowodnienie wysokości szkody jest niemożliwe lub utrudnione to zgodnie z art. 322 KPC sąd „ może w wyroku zasądzić odpowiednią sumę według swojej oceny, opartej na rozważaniu wszystkich okoliczności sprawy” 

Wysokość odszkodowania

Ustalając wysokość odszkodowania trzeba wziąć pod uwagę kilka aspektów mianowicie:

a)      Odszkodowanie nigdy nie może przewyższać rzeczywistej szkody;

b)      Odszkodowanie powinno w zasadzie w pełni pokrywać szkodę;

c)      W pewnych sytuacjach odszkodowanie może nie stanowić całkowitej rekompensaty uszczerbku majątkowego poniesionego przez poszkodowanego. 

Istnieje możliwość ograniczenia odszkodowania tylko do części uszczerbku rzeczywiście poniesionego przez poszkodowanego ze względy na ujęcie kwestii związku przyczynowego. Wysokość odszkodowania może być ograniczona umową stron i przepisami ustawy.

Umowne ograniczenia wysokości odszkodowania

Należy rozpatrywać je w oparciu o zasadę „swobody umów” – stronom wolno, w granicach określonych przez przepisy, modyfikować, uzupełniać postanowienia umów a nawet całkowicie ukształtować ich treść, chyba, że w przepisach obowiązującego prawa przepisy te mają charakter bezwzględny np. art. 58, 353¹, 437, 449⁹, 473 & 2 k.c.

Ograniczenia wysokości odszkodowania wynikające z ustawy

Mogą to być ograniczenia: ograniczenia określające za jaką szkodę należy się odszkodowanie lub ograniczające odszkodowanie do pewnej oznaczonej wysokości bez względu na rozmiar poniesionej szkody.

a)      Zgodnie z art. 438 k.c. kto w celu odwrócenia grożącej drugiemu szkody albo w celu odwrócenie wspólnego niebezpieczeństwa przymusowo lub nawet dobrowolnie poniósł szkodę majątkową, może żądać naprawienia poniesionych tylko strat w odpowiednim stosunku od osób, które z tego odniosły korzyść;

b)      Zgodnie z art. 788 & 1, art. 801 & 1 i art. 855 & 4 k.c. odszkodowanie w wypadkach określonych w tych przepisach nie może przewyższać zwykłej wartości przesyłki lub towaru;

c)      zakres obowiązku naprawienia szkody ogranicza się do określonej z góry sumy pieniężnej art. 849 & 1 k.c. 

d)      zgodnie z art. 824 & 1 k.c. jeżeli nie umówiono się inaczej, suma ubezpieczenia ustalona w umowie stanowi górna granicę odpowiedzialności ubezpieczyciela

       e)przepisy np. art. 566 & 1 zdanie drugie, art. 574 zdanie drugie k.c. przewidują, że uszczerbek poszkodowanego ma być naprawiony w granicach tzw. ujemnego interesu umowy; chodzi o naprawienie szkody, jaką strona poniosła zawierając umowę, która nie doszła do skutku.

Odszkodowanie powinno objąć damnum emergens- stratę, koszty jakie poniósł poszkodowany licząc na zawarcie umowy np. koszty zawarcia umowy, przejazd na miejsce odbioru rzeczy, przygotowanie środków do odbioru świadczenia. Należy również pamiętać, że zgodnie z art. 361 k.c. zobowiązany do odszkodowania ponosi odpowiedzialność tylko za normalne następstwa działania lub zaniechania, z którego szkoda wynikła.

Ograniczenia wysokości odszkodowania przez organ orzekający o obowiązku naprawienia szkody

Możliwość ograniczenia wysokości odszkodowania może wynikać z przyznania w tej materii pewnych uprawnień sądowi orzekającemu o obowiązku naprawienia szkody. Uprawnienie to nazywane jest ius moderandi. W KC zostało ono przyznane sądowi orzekającemu w sprawach odszkodowawczych w ramach przesłanek określonych w art. 440 k.c. Dopuszczalność takiego miarkowania jest bardzo ograniczona. W stosunkach między osobami fizycznymi zakres obowiązku naprawienia szkody może być stosownie do okoliczności ograniczony, jeżeli ze względu na stan majątkowy poszkodowanego lub osoby odpowiedzialnej za szkodę wymagają takiego ograniczenia zasady współżycia społecznego, przy zachowaniu szeregu przesłanek.

Konieczność faktyczna

w sytuacji gdy rzecz uległa np. zniszczeniu i nie możliwe lub utrudnione jest ustalenie wysokości odszkodowania, sąd korzysta z uprawnień wynikających z art. 322 k.p.c.  i w takiej sytuacji może w wyroku zasądzić odpowiednią sumę według swojej oceny, opartej na rozważaniu wszystkich okoliczności sprawy.

Kompensacja korzyści z uszczerbkiem

Zdarza się, że zdarzenie powodujące uszczerbek przynosi zarazem pewne korzyści majątkowe dla poszkodowanego. Np. w wypadku samochód uległ zniszczeniu, przy obliczaniu wartości odszkodowania trzeba odliczyć kwotę odpowiadającą wartości złomu, uzyskaną z jego sprzedaży, lub wartości odszkodowania zaspokojonego przez firmę ubezpieczeniową. Jeżeli zatem z tego samego zdarzenia ktoś odniósł korzyści i stratę, może się domagać jako odszkodowania tylko nadwyżki straty nad korzyścią.

Przyczynienie się poszkodowanego

W związku z zasada wyrażoną w art. 361 KC  pozostaje przepis art. 362 KC regulujący przypadek przyczynienia się poszkodowanego do powstania lub powiększenia szkody. Obowiązek naprawienia szkody ulega odpowiedniemu zmniejszeniu stosownie do okoliczności, a w szczególności do stopnia winy obu stron (art. 362 KC). Przyczynienie się poszkodowanego nie kształtuje się jednolicie i uzależnione jest ono od podstawy prawnej, z jakiej wywodzi się roszczenie odszkodowawcze. Zwrot „przyczynienie się” można rozumieć w różnoraki sposób:

a)      W pierwszej koncepcji chodzi o zachowanie także zaniechania poszkodowanego, pozostające w adekwatnym  związku przyczynowym z powstałą szkodą, za która ponosi odpowiedzialność ponosi inna osoba (tzw. causa concurrens tj przyczyna współuczestnicząca)

b)      W drugiej koncepcji uważa się wyżej wymienioną przesłankę za niewystarczającą i wymaga, aby zachowanie poszkodowanego było obiektywnie nieprawidłowe.

c)      W trzeciej koncepcji uznaje się, iż poza adekwatnym związkiem przyczynowym  konieczna jest wina poszkodowanego, nie tylko obiektywnie nieprawidłowe zachowanie.

d)      W czwartej koncepcji adekwatny związek przyczynowy jest konieczny do zmniejszenia odszkodowania, ponadto wymagana jest kwestia na jakiej podstawie opiera się odpowiedzialność osoby zobowiązanej do naprawienia szkody; jeżeli ta osoba odpowiada na zasadzie winy, wówczas wina poszkodowanego jest konieczna do zmniejszenia odszkodowania, jeżeli natomiast odpowiada na zasadzie ryzyka lub słuszności, wówczas do obniżenia odszkodowania wystarczy obiektywna nieprawidłowość zachowania się poszkodowanego np. zachowanie się małoletniego poszkodowanego, któremu z powodu wieku nie można przypisać winy art. 426, 436 k.c.

Za przyczynienie się poszkodowanego uważa się jedynie jego zachowanie stanowiące odrębny i samodzielny względem przyczyny głównej czynnik kazualny a nie wynik przyczyny głównej np. nie stanowi przyczynienia się odruch strachu poszkodowanego, wywołany przyczyną główna powstania szkody. Zgodnie z judykaturą Sądu Najwyższego zachowanie się poszkodowanego zawsze musi być dotknięte jakąś obiektywną nieprawidłowością czy niezgodnością z powszechnie przyjętymi zasadami postępowania. Przede wszystkim należy brać pod uwagę stopień winy obu stron i inne okoliczności jak np. stopień przyczynienia się, pobudki jakimi kierował się poszkodowany podejmując działanie nieprawidłowe (cele wzbogacenia się lub altruistyczne). Art. 362 k.c. uprawnia tylko do zmniejszenia odszkodowania. Nie może on stanowić podstawy do pozbawienia poszkodowanego całego odszkodowania. Jedynie w sytuacji powstania szkody wyłącznie z winy poszkodowanego mamy do czynienia  ze zwolnieniem z obowiązku naprawienia szkody. Wypadki takie przewidziane są np. w art. 435 i 436 k.c.

Sposób naprawienia szkody

Stosownie do art. 363 & 1 k.c. naprawienie szkody może polegać na:

a)      Restytucji naturalnej, czyli przywróceniu stanu poprzedniego

Restytucja naturalna ma na celu przywrócenie sytuacji, która istniałaby, gdyby nieprawidłowe działanie lub zaniechanie nie miało miejsca. Obejmuje ona zarówno przywrócenie stanu poprzedniego (naprawienie samochodu) jak i prawnego (zwolnienie z długu). Może występować w różnych formach, zależnie od sposobu naruszenia dóbr i interesów poszkodowanego, może to być: naprawieniu rzeczy uszkodzonej, zwrocie zabranego przedmiotu albo dostarczeniu takich samych rzeczy co do gatunku. Restytucja usuwa uszczerbek majątkowy, który poniósł poszkodowany. Jest ona wyłączona w przypadku gdyby jej realizacja niosła za sobą nadmierne trudności lub koszty.

b)      Naprawienie szkody droga rekompensaty pieniężnej oznacza zapłatę poszkodowanemu określonej sumy pieniężnej, odpowiadającej wysokości szkody ustalonej według miernika wartości, jakim jest pieniądz. Dzięki temu poszkodowany będzie mógł inne przedmioty w miejsce zniszczonych lub uszkodzonych. Odszkodowanie w postaci pieniężnej występuje zawsze w przypadkach gdy poszkodowany poniósł całkowitą lub częściową utratę zdolności do zarobkowania. Formą odszkodowania jest wówczas z zasady renta. Również zadośćuczynienie za doznaną krzywdę ma charakter pieniężny, KC jednak nie  określa, w jakiej wysokości powinno być przyznane zadośćuczynienie. Ustawodawca pozostawił to ocenie sądu, który przyznając zadość uczynienie powinien kierować się jego celem, jaki jest rekompensata cierpień i krzywd doznanych przez poszkodowanego. Do wyboru poszkodowanego zależy, czy naprawienie szkody powinno nastąpić w drodze restytucji naturalnej czy w formie odszkodowania pieniężnego. Prawo wyboru jest jednak ograniczone  art. 363 & 1 – poszkodowany musi poprzestać na odszkodowaniu pieniężnym  w dwóch następujących przypadkach. 1. Gdy przywrócenie stanu poprzedniego przez restytucję naturalną było niemożliwe np. zniszczenie rzeczy o charakterze unikatowym – dzieła sztuki , pieniędzy. Prawo wyboru wyłączone jest również gdy sposób naprawienia szkody pociągałby za sobą dla zobowiązanego nadmierne trudności lub koszty, chroni to osobę odpowiedzialną na dodatkowe dolegliwości

Zakres i sposób naprawienia szkody na osobie i w razie śmierci poszkodowanego oraz naprawienie krzywdy

Naprawienie szkody na osobie, jak również w razie śmierci poszkodowanego oraz naprawienie krzywdy jest unormowane przepisami art. 444-447 k.c. i tak zgodnie z art. 444 w razie uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia naprawienie szkody obejmuje wszelkie wynikłe z tego powodu koszty. Suma potrzebna na koszty leczenia powinna być na żądanie poszkodowanego wyłożona z góry, a jeżeli poszkodowany stał się inwalidą, także sumę potrzebną na koszty przygotowania do innego zawodu. Jeżeli poszkodowany utracił całkowicie lub częściowo zdolność do pracy albo zwiększyły się jego potrzeby może on żądać od zobowiązanego do naprawienia szkody odpowiedniej renty, jeżeli w chwili wyroku szkody nie da się dokładnie ustalić renty tymczasowej art. 444 & 2 i 3 k.c. Zgodnie z art. 445 & 1 k.c. w wypadkach przewidzianych w art. 444 k.c. sąd może przyznać poszkodowanemu odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia. Stosownie do art. 445 & 5 k.c. sąd może przyznać poszkodowanemu odpowiednią sumę zadośćuczynienia w wypadku pozbawienia go wolności oraz w wypadku skłonienia go za pomocą podstępu, gwałtu lub nadużycia stosunku zależności do poddania się czynowi nierządnemu. Jeżeli wskutek uszkodzenia ciała czy zdrowia nastąpiła śmierć poszkodowanego, osoba zobowiązana do naprawienia szkody powinna zwrócić koszty leczenia i pogrzebu temu, kto je poniósł art. 446 & 1 k.c. Sąd może przyznać najbliższym członkom rodziny zmarłego odszkodowanie jeżeli wskutek jego śmierci nastąpiło znaczne pogorszenie ich sytuacji życiowej art. 446 & 3 k.c. Osoba, która otrzymywała od zmarłego alimenty, może żądać od zobowiązanego do naprawienia szkody renty obliczonej stosownie do potrzeb poszkodowanego oraz możliwości zarobkowych i majątkowych zmarłego przez czas prawdopodobnego trwania obowiązku alimentacyjnego art. 446 & 2 k.c. Dziecko z chwilą urodzenia może żądać naprawienia szkód doznanych przed urodzeniem art. 446¹ k.c. może więc domagać się naprawienia szkód dziecko, które w okresie rozwoju płodowego doznało uszkodzenia ciała lub utraciło w tym czasie żywiciela. Zgodnie z art. 447 k.c. poszkodowany może żądać przyznania mu zamiast renty lub jej części odszkodowania jednorazowego. Dotyczy to w szczególności wypadku, w którym poszkodowany stał się inwalidą, a przyznanie jednorazowego odszkodowania ułatwi mu wykonywanie nowego zawodu. Jeżeli obowiązek płacenia renty wynika z ustawy, w razie gdy np. poszkodowany w całości lub w części odzyskał zdolność do pracy, każda ze stron może żądać zmiany wysokości lub czasu trwania renty, chociażby były one ustalone w orzeczeniu sądowym lub w umowie art. 907 & 2 k.c.