Szkody Osobowe Zadośćuczynienie Pieniężne

B. Cechy zadośćuczynienia pieniężnego

a) charakter kompensacyjny – funkcja łagodzenia doznanej krzywdy drogą pośredniej kompensaty, zmniejszającej (nie usuwającej) dotkliwość krzywdy.

b) fakultatywny charakter (odmowa uwzględnienia roszczeń jest uzasadniona w przypadku krzywdy znikomej lub przyczynienia się poszkodowanego w znacznym stopniu)

c) jednorazowość

-         nawet przy trwałej krzywdzie

-         nawet przy późniejszym pogorszeniu się zdrowia (co nie wyklucza kolejnego świadczenia w razie ujawnienia się nowej krzywdy, której nie można było przewidzieć w chwili przyznawania zadośćuczynienia).

D. Wysokość zadośćuczynienia

a) suma zadośćuczynienia winna odpowiadać wielkości krzywdy

b) podstawą wymiaru winny być zarówno kryteria obiektywne jak i subiektywne

c) zasada odpowiedzialności (ryzyko, wina) i rozmiar winy osoby odpowiedzialnej nie wpływa na wysokość zadośćuczynienia

d) miarkowanie zadośćuczynienia (art. 440 kc) zgodnie z zasadami współżycia społecznego nie odnosi się do odpowiedzialności gwarancyjnej zakładu ubezpieczeń

e) przyczynienie się poszkodowanego może stanowić podstawę zmniejszenia kwoty zadośćuczynienia (zachowanie poszkodowanego zawinione lub obiektywnie nieprawidłowe)

f)  zadośćuczynienie nie może prowadzić do wzbogacenia się poszkodowanego

g) wyliczenie zadośćuczynienia wyłącznie na podstawie procentowego uszczerbku na zdrowiu nie jest prawidłowe.

E. Z powodu urazów doznanych przed urodzeniem, dziecko może dochodzić naprawienia również uszczerbków niemajątkowych (krzywdy) poprzez roszczenie o przyznanie zadośćuczynienia. (art. 446 ¹ kc - Z chwilą urodzenia dziecko może żądać naprawienia szkód doznanych przed urodzeniem)

F. Art. 445 § 3 kc Roszczenia o zadośćuczynienie przechodzi na spadkobierców tylko wtedy, gdy zostało uznane albo gdy powództwo zostało wytoczone za życia poszkodowanego

- prawa majątkowe związane ściśle z osobą zmarłego nie należą do spadku, jednakże art. 445 § 3 kc wprowadza wyjątek od tej zasady

- według poglądów przedstawicieli świata nauki, na równi z wytoczeniem powództwa należy traktować zgłoszenie roszczenia ubezpieczycielowi, a nawet skierowanie roszczenia do ubezpieczonego (osoby odpowiedzialnej cywilnie za szkodę)

-       uznanie roszczenia na piśmie przez ubezpieczyciela uzasadnia wypłatę zadośćuczynienia do rąk spadkobierców, podobnie jak uznanie roszczenia przez posiadacza lub kierującego pojazdem za zgodą zakładu ubezpieczeń.

-------------------------------------------------------------------------------------------------

4. Art. 446 § 1 kc Jeżeli wskutek uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia nastąpiła śmierć poszkodowanego, zobowiązany do naprawienia szkody powinien zwrócić koszty leczenia i pogrzebu temu, kto je poniósł.

A/ uprawnienia osób pośrednio poszkodowanych wskutek śmierci osoby bliskiej mają charakter samodzielny, powstają wprost na rzecz osób uprawnionych z tego tytułu i są niezależne od przepisów prawa spadkowego (roszczenia z art. 446 kc nie wchodzą do spadku po bezpośrednio poszkodowanym)

B/ roszczenia mają charakter odszkodowawczy, zatem w odniesieniu do nich mają zastosowanie wszystkie przepisy dotyczące takich roszczeń, bowiem osoby pośrednio poszkodowane nie mogą uzyskiwać lepszej sytuacji prawnej niż bezpośrednio poszkodowany, zatem:

a)           nie podlegają uwzględnieniu, jeżeli roszczenie bezpośrednio poszkodowanego nie byłoby uzasadnione (np. na skutek zajścia okoliczności egzoneracyjnych),

b)           przyczynienie się bezpośrednio poszkodowanego do powstania szkody powoduje odpowiednie zmniejszenie odszkodowania należnego osobom pośrednio poszkodowanym,

c)            roszczenia osób poszkodowanych pośrednio powstają z chwilą śmierci osoby bezpośrednio poszkodowanej, będącej następstwem czynu niedozwolonego, niezależnie od podstawy odpowiedzialności (zasada ryzyka, winy) i niezależnie od tego, czy śmierć nastąpiła niezwłocznie po zdarzeniu ubezpieczeniowym, czy też po upływie dłuższego czasu, jeżeli istnieje związek przyczynowy, pomiędzy tym zdarzeniem a śmiercią.

C/ Legitymacje czynną do uzyskania odszkodowania ma każda osoba, która poniosła koszty leczenia i pogrzebu, niezależnie od tego, czy należała do kręgu osób bliskich i czy ciążył na niej odpowiedni obowiązek na podstawie ustawy lub umowy.

D/ Na poczet należnego odszkodowania nie podlega zaliczeniu zasiłek pogrzebowy wypłacony w związku ze śmiercią pracownika.

E/

a)     koszty leczenia obejmują wydatki analogiczne jak omówione w części 1 A (art. 444 § 1)

b) koszty pogrzebu obejmują wydatki na:

-  przewiezienie zwłok do miejsca przechowania  i pochowania

-  zakup miejsca na cmentarzu

-  postawienie odpowiedniego nagrobka, odpowiadającego miejscowym zwyczajom i poziomowi życia społeczności lokalnej

-  zawiadomienia o śmierci i pogrzebie (nekrologi i inne)

-  trumnę

-  wieńce i wiązanki

-  posługę religijną

-  ubranie zmarłego

-  odzież żałobną najbliższej rodziny

-  poczęstunek dla żałobników.

c) zwrotowi w ramach odszkodowania podlegają koszty:

-           zwyczajowo przyjęte w środowisku, z którego pochodził zmarły

-       w wysokości odpowiedniej do zwyczajów środowiskowych i zamożności społeczności lokalnej

-           poniesione a nie oczekiwane

-------------------------------------------------------------------------------------------------

5. Art. 446 § 2 kc – Osoba, względem której ciążył na zmarłym ustawowy obowiązek alimentacyjny, może żądać od zobowiązanego do naprawienia szkody renty obliczonej stosownie do potrzeb poszkodowanego oraz do możliwości zarobkowych i majątkowych zmarłego przez czas prawdopodobnego trwania obowiązku alimentacyjnego. Takiej samej renty mogą żądać inne osoby bliskie, którym zmarły dobrowolnie i stale dostarczał środków utrzymania, jeżeli z okoliczności wynika, że wymagają tego zasady współżycia społecznego.

A/ Renta obligatoryjna

-         uprawnionymi są osoby, względem których ciążył na zmarłym ustawowy obowiązek alimentacyjny – stosunki rodzinne rodzące obowiązek alimentacyjny to:

§  małżeństwo

§  pokrewieństwo

§  przysposobienie

§  powinowactwo

-         nie jest rzeczą konieczną, żeby zmarły przed śmiercią, rzeczywiście wykonywał obowiązek alimentacyjny. Wystarczy istnienie przesłanek obowiązku alimentacyjnego.

-         roszczenia kilku osób, wobec których ciążył na zmarłym obowiązek alimentacyjny, nie zmieniają indywidualnego charakteru szkody i roszczeń poszczególnych uprawnionych.

a)     dzieci i osoby przysposobione – przesłanką obowiązku alimentacyjnego nie jest niedostatek uprawnionego. Obowiązek trwa do chwili osiągnięcia przez te osoby zdolności do samodzielnego utrzymania się, co nie zawsze oznacza osiągnięcie pełnoletności, lecz ukończenie nauki i uzyskanie przygotowania do pracy. Śmierć matki nie pracującej zawodowo, lecz zajmującej się wychowaniem dziecka i prowadzeniem gospodarstwa domowego, stanowi podstawę do renty obligatoryjnej.

b)    pozostały przy życiu małżonek może żądać renty obligatoryjnej, jeżeli po śmierci współmałżonka znalazł się w trudnej sytuacji życiowej (nawet jeżeli pracuje zawodowo)

c)     pozostały przy życiu rozwiedziony małżonek może żądać renty obligatoryjnej, jeżeli na zmarłym ciążył obowiązek alimentacyjny (art. 60 § 2 k.r.o.)

d)    obowiązek alimentacyjny zstępnych wobec wstępnych – roszczenie rodziców z tytułu śmierci dziecka.

-         gdy rodzice pozostawali na wyłącznym utrzymaniu dziecka

-         gdy dziecko pomagało rodzicom w istotny sposób (pieniędzmi, świadczeniami rzeczowymi, pracą)

-         w przypadku kilkorga dzieci zobowiązanych do utrzymania rodziców i śmierci jednego z nich, rodzice mogą domagać się od zakładu ubezpieczeń pełnej renty, jeżeli pozostawali na wyłącznym utrzymaniu dziecka, które poniosło śmierć. W takiej sytuacji ubezpieczycielowi odpowiedzialnego cywilnie sprawcy służyć będzie roszczenie regresowe przeciwko pozostałym dzieciom.

B/ Renta fakultatywna

a)     uprawnionymi są osoby bliskie

b)    osobom tym zmarły stale i dobrowolnie dostarczał środki utrzymania

c)     decyduje element oceny – przyznanie renty winno odpowiadać zasadom współżycia społecznego.

ad. a) krąg osób bliskich niewątpliwie obejmuje braci, siostry, krewnych bliższych i dalszych, powinowatych, wychowańców. Spory w doktrynie budzi kwestia, czy za osobę bliską należy uznać konkubinę (konkubenta). W moim osobistym przekonaniu trwałość konkubinatu wiążąca się z długotrwałością związku, podziałem obowiązków w ramach wspólnie prowadzonego gospodarstwa domowego, charakterystycznym dla małżeństwa, a w szczególności z posiadaniem dzieci, winna przemawiać za uznaniem, że konkubent (konkubina) mogą żądać przyznania renty. Całkowicie odmienny pogląd prezentuje np. A. Szpunar.

ad. b) dostarczanie środków utrzymania winno być stałe a nie jednorazowe lub sporadyczne (nawet w istotnej wysokości). Zmarły nie musiał być zobowiązany do świadczenia jakąkolwiek umową.

ad. c) przyznanie renty wymaga oceny z punktu widzenia zasad współżycia społecznego np.:

-         porównania stanu majątkowego obu stron

-         charakteru stosunków rodzinnych łączących te osoby

-         wysokości świadczeń zmarłego na rzecz osoby, której dostarczano środków utrzymania

-         motywów, które kierowały zmarłym w zakresie jego świadczeń

-         sytuacji materialnej osoby występującej z roszczeniami powstałej po śmierci osoby świadczącej

Przykłady, określające okoliczności, które przemawiają za uznaniem, że zasady współżycia społecznego uzasadniają przyznanie renty fakultatywnej, zawarte są w art. 419,428,431 § 2 kc.

C/ Zbieg roszczeń z art. 446 § 2 – uprawnień do renty obligatoryjnej i fakultatywnej.

Stanowisko przedstawicieli doktryny i judykatury jest jednoznaczne uznające, że winno stosować się ten przepis, który zapewnia osobie uprawnionej dalej idącą ochronę. Jest to motywowane następująco:

-         renta obligatoryjna podlega ograniczeniom albowiem jej wysokość jest uzależniona od potrzeb poszkodowanego, a przede wszystkim od możliwości zarobkowych i majątkowych zmarłego.

-         renta fakultatywna nie podlega tym ograniczeniom, a zmarły mógł dobrowolnie i stale przekazywać na rzecz osób bliskich środki utrzymania przekraczające jego zobowiązania alimentacyjne.

Zbieg roszczeń może wystąpić wyłącznie w odniesieniu do węższego kręgu osób, aniżeli krąg uprawnionych, wynikający z treści art. 446 § 2 zdanie drugie (osoby bliskie) i dotyczyć tylko osób, względem których ciążył na zmarłym ustawowy obowiązek alimentacyjny.

D/ Wysokość i czas trwania renty

Wysokość renty obligatoryjnej uzależniona jest od:

a)     potrzeb poszkodowanego

b)    możliwości majątkowych i zarobkowych zmarłego

ad. a) element o mniejszym znaczeniu i podlegający rozszerzonej ocenie ze względu na:

-         określanie przez uprawnionych swoich potrzeb z reguły na poziomie wyższym niż obiektywnie istniejący

-         konieczność usprawiedliwienia (uzasadnienia) konkretnych potrzeb na tle całokształtu sytuacji życiowej i materialnej uprawnionego

-         trudności dowodowe.

ad. b) elementem decydującym nie jest wysokość zarobków i dochodów rzeczywiście osiągniętych przez zmarłego, lecz możliwych do osiągnięcia. Uwzględniać należy zatem ewentualne zmiany w wysokości dochodów zmarłego, które nastąpiłyby lub mogłyby niewątpliwie nastąpić, gdyby żył. Do ustalenia podstawy renty należy przyjąć dochody (możliwości) zmarłego pomniejszone o jego wydatki na potrzeby osobiste.

Czas trwania renty obligatoryjnej

Renta powinna być przyznana od chwili wyrządzenia szkody (śmierci bezpośrednio poszkodowanego) i ustać z chwilą prawdopodobnego ustania obowiązku alimentacyjnego (śmierci, wieku emerytalnego).

Wysokość renty fakultatywnej – zależna od wysokości dobrowolnych i stałych świadczeń.

Czas trwania renty fakultatywnej – zależy od prawdopodobnego okresu przeznaczania przez zmarłego środków utrzymania na rzecz uprawnionego.

Zmiana wysokości lub czasu trwania renty obligatoryjnej i fakultatywnej może wystąpić w każdym przypadku zmiany stosunków rodzinnych lub majątkowych pośrednio poszkodowanego.

-------------------------------------------------------------------------------------------------

1.     Art. 446 § 3 kc – Sąd może ponadto przyznać najbliższym członkom rodziny zmarłego stosowne odszkodowanie, jeżeli wskutek jego śmierci nastąpiło znaczne pogorszenie ich sytuacji życiowej.

-         świadczenie z art. 446 § 3 nie obejmuje zadośćuczynienia, należnego wyłącznie bezpośrednio poszkodowanym, którzy doznali uszczerbku niemajątkowego (krzywdy)

-         świadczenie jest niezależne od świadczeń z art. 446 § 1 i 2 kc

-         świadczenie jest fakultatywne i zależne od znacznego pogorszenia się sytuacji życiowej najbliższych członków rodziny zmarłego

-         odszkodowanie nie może mieć charakteru symbolicznego, lecz zmierzać do wyrównania faktycznie poniesionej szkody majątkowej, polegającej na znacznym pogorszeniu sytuacji życiowej (nie tylko materialnej), a zatem wymaga ustalenia, jaka była sytuacja życiowa rodziny zmarłego przed jego śmiercią oraz czy i w jakim zakresie uległa ona pogorszeniu po jego śmierci

-         ocena bliskości osób uprawnionych w stosunku do zmarłego zależy od faktycznego układu stosunków rodzinnych, a nie kolejności pokrewieństwa np. najbliższym członkiem rodziny może być macocha opiekująca się za życia bezpośrednio poszkodowanym, lub wnuczka wychowywana i utrzymywana przez dziadków, mimo że matka dziecka żyje i pracuje.

Kryteria pomocne przy przyznawaniu stosownego odszkodowania w określonej wysokości

-         rozmiar wymiernej szkody majątkowej

-         kategoria uprawnionych do odszkodowania (uprzywilejowana pozycja małżonka i dzieci)

-         stosunki majątkowe stron (czy uprawniony jest spadkobiercą zmarłego)

-         odszkodowanie powinno być umiarkowane tj. w rozsądnych granicach, odpowiadających aktualnym warunkom i przeciętnej stopie życiowej społeczeństwa

Zgodnie z judykaturą, przy określaniu stosownego odszkodowania uwzględnia się zarówno fakt, że rodzice mogą liczyć na pomoc materialną dorastającego dziecka w bliskiej przyszłości, jak i okoliczności, że śmierć najbliższej osoby (dziecka) wywołała wstrząs psychiczny, który pociągnął za sobą osłabienie aktywności życiowej, zmniejszenie zarobków i zwiększenie wydatków m.in. na leczenie. Uwzględnia się również szkodę majątkową poniesioną przez wdowę, która nie pracowała za życia męża zarobkowo i która po śmierci męża będzie miała trudności w uzyskaniu kwalifikacji zawodowych. Śmierć niepracującej żony, która prowadziła gospodarstwo domowe i wychowywała dzieci, również może spowodować znaczne pogorszenie sytuacji życiowej rodziny.

7. Art. 446 § 4 kc- Sąd może także przyznać najbliższym członkom rodziny zmarłego odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną  krzywdę.

-    § 4 wprowadzony został ustawą z dnia 30 maja 2008 roku w sprawie zmiany       ustawy - Kodeks cywilny i niektórych innych ustaw i wszedł w życie z      dniem 03 sierpnia 2008 roku

-    najbliżsi członkowie rodziny zmarłego poszkodowanego w wyniku zdarzeń       zaistniałych od 3 sierpnia 2008r. będą mogli domagać się świadczenia jakim      jest zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę.

-    świadczenie jest fakultatywne

-    ocena bliskości osób uprawnionych w stosunku do zmarłego przebiega     podobnie jak w przypadku art. 446 § 3

________________________________________________________________

III. ZAGADNIENIA DODATKOWE

1.     szkody prenatalne art. 446¹ kc– Z chwilą urodzenia dziecko może żądać naprawienia szkód doznanych przed urodzeniem.

Roszczenia mogą być kierowane z chwilą urodzenia się żywego dziecka przeciwko sprawcy czynu niedozwolonego i obejmować zarówno roszczenia z tytułu szkód majątkowych i niemajątkowych (art. 444 §1 i 2, 445 §1, 446 §2 kc):

-         gdy działanie sprawcy skierowane było bezpośrednio przeciwko matce, ale wyrządziło szkodę dziecku, znajdującemu się w jej łonie

-         gdy dziecko poczęte poniosło szkodę wskutek śmierci matki lub ojca.

2.     Stosunek roszczeń osób bezpośrednio poszkodowanych do roszczeń osób pośrednio poszkodowanych

a)     gdy roszczenia bezpośrednio poszkodowanego zostały już zaspokojone przed jego śmiercią

b)    gdy roszczenia bezpośrednio poszkodowanego nie zostały zaspokojone lub nie wygasły

ad. a) W poglądach przedstawicieli doktryny i orzecznictwie SN prezentowane jest stanowisko, że zaspokojenie lub przedawnienie roszczeń przysługujących bezpośrednio poszkodowanemu pozostaje bez wpływu na uprawnienia najbliższych członków rodziny zmarłego

ad. b)

–       rentę odszkodowawczą dożywotnią należy uiszczać tylko do śmierci osoby na rzecz której została ona ustanowiona (prawo do renty nie wchodzi do spadku po uprawnionym, ale zaległe raty renty, wymagalne do czasu śmierci uprawnionego przechodzą na spadkobierców)

–       zbieg roszczenia z art. 445 § 3 i 446 § 3 kc może być podstawą oddalenia roszczeń kierowanych na podstawie art. 446 § 3 kc (stosownego odszkodowania) nie ograniczając uprawnień do uzyskania renty w oparciu o art. 446 § 2 kc.

3.     Roszczenia kilku osób poszkodowanych w jednym wypadku samochodowym.

A/ Roszczenia poszkodowanych nie należących do tej samej rodziny

-         mają charakter samodzielny i są od siebie niezależne (np. kilku pasażerów przewożonych samochodem)

-         odrębnie są też zaliczane na poczet odszkodowania korzyści majątkowe otrzymane przez każdego z poszkodowanych z tego lub innego tytułu prawnego (np. świadczenia z ubezpieczenia społecznego)

-         różne mogą być zasady odpowiedzialności sprawcy wobec poszkodowanych (wina, ryzyko) i różne świadczenia i ich wysokości

-         ugoda zawarta przez jednego z poszkodowanych nie wiąże pozostałych

B/ Roszczenia poszkodowanych należących do tej samej rodziny

Układ stosunków rodzinnych może kształtować się różnie i wpływa na ocenę roszczeń przysługujących osobom poszkodowanym bezpośrednio i pośrednio

a)     na poczet zadośćuczynienia nie można zaliczyć sumy uzyskanej przez poszkodowanego jako odszkodowanie z tytułu znacznego pogorszenia się jego sytuacji – chodzi tu bowiem o wynagrodzenie różnych, niezależnych od siebie szkód. Roszczenia a art. 445 i 446 §3 kc mają charakter odrębny i są od siebie niezależne, gdyż oparte na dwóch różnych tytułach prawnych (uszkodzenie ciała i śmierć osoby bliskiej). Nie ma znaczenia fakt, że wynikają z jednego zdarzenia ubezpieczeniowego.

b)     zbieg roszczeń z art. 444 §2 i 446 §2 jest dopuszczalny albowiem roszczenia te są niezależne (odrębne tytuły prawne), chociaż z gospodarczego punktu widzenia ich przyznanie może służyć odrębnym celom. Trzeba zatem analizować świadczenia pod kątem ewentualnego nieuzasadnionego wzbogacenia się poszkodowanego.

c)      roszczenia z art. 445 i 446 §3 mają charakter odrębny i są od siebie niezależne

d)     w przypadku śmierci, będącej następstwem wypadku komunikacyjnego, która nastąpiła po pewnym czasie, mogą wchodzić w grę trzy grupy roszczeń

-         roszczenia poszkodowanego, który następnie zmarł. Jego wierzytelności przechodzą na spadkobierców (art. 445 § 3 i 922 kc)

-         roszczenia osób pośrednio poszkodowanych (art. 446 kc) – mają charakter samodzielny i powstają wprost na rzecz uprawnionych z tego tytułu

-         roszczenia osób, które w tym samym zdarzeniu doznały uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia.

Opracował: Piotr Kaczanowski